Door Ninja Paap-Luijten

Bij Fantasize ontstaan er soms artikelen doordat hoofdredacteur Karen ergens een meme tegenkomt die ze deelt met een cryptische boodschap als ‘Inspiratie, maar behoeft waarheidsvinding’.
Of wij dat dan maar even willen uitzoeken hoe dat zit, of het waar is – en of het interessant is voor Fantasize.

Zo geschiedde dat ook met een meme die oorspronkelijk al uit 2020 kwam. Die was blijven rondzingen op internet. Karen vond ’m. Mijn interesse was gewekt.

Waarom was dit bericht zo intrigerend? Er staat (vrij vertaald) dit:
“Dracula werd [in 1901] vertaald naar het IJslands. Meer dan 100 jaar later kwam iemand er pas achter dat die vertaling gewoon een soort fan-fictie was.”

Enig zoekwerk bevestigde al behoorlijk snel dat dit geen onzin was. Ja, er was begin twintigste eeuw een IJslandse ‘vertaling’ van Dracula gemaakt. Ja, dat was geen normale vertaling. Was het dan fan-fictie? Sommige stukken wel, althans, daar lijkt het sterk op. En ja… het heeft meer dan honderd jaar geduurd voordat iemand doorkreeg dat er iets niet klopte met die vertaling!

Goed, dus… Hoe zit dat precies?
Laten we de gebeurtenissen even op een rijtje zetten. In 1900 begon de IJslandse uitgever en schrijver Valdimar Ásmundsson aan de vertaling van Dracula, het beroemde boek van Bram Stoker dat in 1897 was uitgekomen. In deze IJslandse editie werd zelfs een voorwoord van Stoker zelf opgenomen. Althans, daar lijkt het op. Deze vertaling kreeg als titel Makt Myrkranna. Letterlijk betekent dat in het Engels: powers of darkness. In IJsland werd dit boek in 1901 gepubliceerd. De rest van de wereld ontdekte het bestaan van de vertaling pas in 1986, toen iemand doorkreeg dat Bram Stoker een voorwoord ervoor had geschreven. Vooropgesteld, natuurlijk, dat dat voorwoord wel echt door Stoker is geschreven… maar daar ging men toen wel vanuit. In 2019 werd er ontdekt door Hans de Roos dat delen van het Zweedse voorwoord afkomstig waren uit memoires van een Zweedse priester en dat dat voorwoord dus in elk geval niet door Bram Stoker was geschreven… en de IJslandse vertaling ervan dus ook niet.
Wat is nu de grap hiervan? Niemand keek verder dan het voorwoord. Niemand kwam op het idee om de vertaling van Ásmundsson eens goed te bekijken… tot Hans Corneel de Roos in 2013 begon te graven in de IJslandse versie en een aantal opvallende dingen vond. Een van de ontdekkingen die hij deed, was dat die IJslandse versie helemaal niet zomaar een vertaling was, maar een herschreven versie.

Makt Myrkranna vertaald naar het Engels
De zoektocht van Fantasize begon dus met een berichtje over een vertaling die geen vertaling bleek. De man die dit ontdekte, Hans Corneel de Roos, liet het daar niet bij. Hij ging een stap verder en begon aan een enorm project: de vertaling van die IJslandse versie uit 1901 naar het Engels. In oktober 2016 werd de Engelse vertaling van het IJslandse werk uitgebracht onder de titel Powers of Darkness.

Intussen zijn we weer een aantal jaren verder. De Roos heeft ook de eerste tekeningen gevonden die ooit bij Dracula zijn gemaakt. Deze zijn dan weer oorspronkelijk uitgebracht bij een Zweedse adaptie van Bram Stokers verhaal. De Zweedse tekeningen zijn in een nieuwe editie van Powers of Darkness opgenomen (met de vertaling van de IJslandse tekst). Volg je het nog? Mooi!

En wij wisten niet eens dat dit allemaal bestond! Tijd om daar verandering in te brengen.

Iedereen kent Dracula. Niet iedereen heeft de oorspronkelijke Dracula gelezen, want die kan taai zijn. (Of valt dat wel mee?) Nog minder mensen weten dat er een heel andere versie van is. Fan-fictie uit 1901. Dracula zoals je die nog niet kende – Fantasize zoekt het voor je uit.

Dracula: de klassieker
Er zijn clichés over vampiers die elke zichzelf respecterende horrorliefhebber kent. Zo kunnen vampiers niet tegen knoflook, kun je ze afschrikken met een crucifix en hebben ze geen spiegelbeeld. Ach, en zo zijn er meer van die dooddoeners. Wat ik me afvroeg, voordat ik Dracula ging lezen, was of ik in die échte klassieker ook zulke dingen zou tegenkomen. Verhalen over vampiers worden nog steeds geschreven (ook door ondergetekende). Tegenwoordig kom je ze in alle soorten en maten tegen, maar hoe zit dat met deze oervampier? Ik ging lezen met de verwachting dat ik een taai, misschien zelfs wat saai boek voor me zou krijgen. Zelden ben ik zo blij geweest dat ik mijn vooroordeel het raam uit kon smijten.

Briefroman
Als je zelf schrijft en graag wilt weten hoe je op een goede manier een briefroman in elkaar steekt, pak dan met een gerust hart Dracula erbij. Zonder ook maar iets van de spanning te verliezen, maakt Stoker optimaal gebruik van deze vorm. Het verhaal is een verzameling dagboekfragmenten, brieven, telegrammen en aantekeningen van de verschillende hoofdpersonen. Stoker heeft dit zodanig aangepakt dat je amper doorhebt dat je brieven of dagboekfragmenten aan het lezen bent. Doordat hij ook in het verhaal zelf op meerdere momenten aannemelijk maakt waarom de personages alles optekenen, ga je er als lezer vanzelf in mee.

Een van de spanningselementen die de briefvorm met zich meebrengt, is dat je steeds alleen weet wat de briefschrijver weet. Daarbij gaat Stoker niet verder dan wat iemand daadwerkelijk kan opschrijven. Zo ontstaat er een cliffhanger in het verhaal als Jonathan Harker vertelt dat hij gaat proberen via de steile rotswanden bij het kasteel van Dracula te ontsnappen. Daar stopt het. Lang blijf je in spanning; haalt Harker het? Of valt hij naar beneden als hij die klim onderneemt? Is zijn brieffragment het laatste wat je ooit van hem zult horen?

Het verhaal
Jonathan Harker reist naar Transsylvanië om de verkoop van een landhuis in Engeland af te ronden. Harker is een jonge notaris die nu eenmaal zijn werk moet doen. De koper van het huis is graaf Dracula. Al snel komt Harker erachter dat de graaf niet van plan is om hem ooit weer terug naar Engeland te laten gaan.
Later strandt er in Engeland een schip op de kust van Whitby. Vreemd genoeg is er niemand aan boord, behalve de kapitein, die al dood was toen het schip aankwam. Het enige levende wezen dat aan land springt, is een enorme hond, die daarna onvindbaar is. Maar er gebeurt wel meer vreemds in Whitby. Zo is er de ongelukkige ziekte van Lucy Westenra, die ’s nachts gaat slaapwandelen en steeds vermoeider en bleker wordt, zelfs als ze wel goed slaapt.

Hoe het afloopt met Jonathan en of Lucy op tijd hulp krijgt, dat zul je zelf moeten ontdekken. Mijn advies: als je dit boek niet eerder hebt gelezen, laat dan de plotlijnen op Wikipedia even voor wat ze zijn, want het is erg leuk om het verhaal te ontdekken zoals het is bedoeld; dus bespaar jezelf de spoilers.

Spanning
In deze tijd van vlot geschreven verhalen zou je haast vergeten waar de oorsprong van de horror ligt. Verhalen zijn natuurlijk van alle tijden en de engere werden – zo lijkt mij – al millennia rond kampvuren verteld om een ander eens goed de stuipen op het lijf te jagen. Toch zou je soms gaan denken dat hedendaagse schrijvers Het Ambacht hebben geperfectioneerd en dat het maar moeilijk is om de oudere, taaiere verhalen te lezen.
Als je dat denkt, zit je ernaast.
Er is een reden dat Dracula een klassieker is en dat heeft niet alleen met het verhaal zelf te maken, maar hoogstwaarschijnlijk ook met de manier waarop het is geschreven. Het leest onverwacht vlot en de spanning is echt wel te voelen. Vooral de manier waarop graaf Dracula aanvankelijk als redelijk innemende man wordt neergezet, voordat duidelijk wordt wie (en wat!) hij werkelijk is, is erg goed gedaan. Een van de scènes die dat illustreert, is de scène waarin Jonathan Harker zichzelf bij het scheren openhaalt. Dracula ziet dat. Jonathan heeft op dat moment nog geen flauw idee wie Dracula precies is – en, belangrijker, wát die man eigenlijk is.

When the Count saw my face, his eyes blazed with a sort of demoniac fury, and he suddenly made a grab at my throat. I drew away, and his hand touched the string of beads which held the crucifix. It made an instant change in him, for the fury passed so quickly that I could hardly believe that it was ever there.
“Take care,” he said, “take care how you cut yourself. It is more dangerous than you think in this country.”

Je kunt als lezer haast proeven hoe de graaf zich hier even inhoudt, want wat zou hij graag wat anders doen dan dat ene zinnetje uitspreken. (Dat doet hij hierna ook, maar dan richt hij zijn woede op de scheerspiegel.)
Stoker weet te boeien, de aandacht vast te houden, zelfs als je een lezer uit de eenentwintigste eeuw bent. Zelfs als je alles weet wat er over vampiers te weten valt. Je zult de knoflook tegenkomen, de vleermuizen en de doodskist. Heel erg veel klassieke kennis over vampiers, zit in dit verhaal. De verrassing zit dan ook niet in het feit dat die dingen genoemd worden, maar in hoe Stoker ermee omgaat en wanneer hij ervoor kiest om het in het verhaal te stoppen.

Sterke vrouwen, huilende mannen
Verrassend verfrissend is het dat je in dit verhaal zowel huilende mannen als sterke vrouwen zult tegenkomen. Natuurlijk proberen de mannen te voorkomen dat de vrouw in kwestie al te veel bij de jacht op de vampier betrokken raakt (dat zijn mannenzaken, waar ze een vrouw niet mee willen bezwaren) maar de dingen lopen niet helemaal zoals de heren dat graag hadden gezien. En de dame in kwestie staat haar mannetje, als je me de slechte woordgrap wilt vergeven. Sterker nog: ze is van onschatbare waarde.
Je wordt niet opgezadeld met hulpeloze dames in nood. Feit is ook dat de vrouwen zelf nadenken en dat er naar ze wordt geluisterd. Wat je er verder ook voor conclusies aan wilt verbinden; Stoker creëerde zelfbewuste vrouwen (en ja, huilende mannen), die op dusdanige wijze worden weergegeven dat je haast zou vergeten dat dit een roman is die speelt vóór vrouwen bijvoorbeeld kiesrecht hadden. Lees het zelf maar en trek je eigen conclusies.

Controverse
Rassenhaat, xenofobie en seksualiteit zijn thema’s die voorbijkomen als je meer informatie over dit verhaal gaat opzoeken. Het seksuele aspect is overduidelijk aanwezig. Zo is er de scène waarbij Mina door Dracula wordt gedwongen om zijn bloed te drinken. De dwang die Dracula gebruikt, de overheersing die van hem uitgaat, zowel over mannen (Jonathan Harker) als over vrouwen, drukt macht uit. Hoewel je geen daadwerkelijke seks zult tegenkomen in dit boek, impliceren de machtsverhoudingen wel degelijk dat er iets speelt.
Over de andere thema’s wil ik vooral zeggen dat er gebruik is gemaakt van stereotyperingen (maar laten we wel wezen, Stoker kon dus níét even Googelen om uit te zoeken hoe bijvoorbeeld Roemenen eruitzagen). Was het antisemitisch van Stoker dat hij Dracula lange nagels en grote rijkdom gaf? Werd zijn verhaal ingegeven uit angst voor vreemdelingen en rassenhaat? Of heeft Stoker gewoon opgezocht in de negentiende-eeuwse reisgids hoe er ongeveer in de regio Transsylvanië werd geleefd en kwam hij op deze stereotypes uit? Zijn research was niet zonder fouten. Van Helsing, de Nederlandse arts in het verhaal, praat herhaaldelijk (jawel) Duits. Dat klopt natuurlijk niet. Het zou mij dus niets verbazen als hij zich bij het bedenken van Dracula en de omgeving van Dracula niet zo erg liet leiden door wat mensen meer dan een eeuw later politiek correct zouden gaan vinden en hij gewoon opschreef wat zijn eerste ingeving was. Die eerste ingevingen zullen op hun beurt bij Bram Stoker ongetwijfeld een stuk gekleurder en ongenuanceerder zijn geweest dan de ideeën van een hedendaagse auteur. Laten we wel wezen: Bram Stoker was niet woke.

Daarbij kun je je afvragen hoe terecht het is om met de hedendaagse bril naar een tekst uit de negentiende eeuw te kijken. Het is altijd raadzaam om je te realiseren hoe de tijdsgeest was in de tijd van de auteur; hoe keek men toen tegen vrouwen aan? Hoe keek men naar buitenlanders? (Ik zal het verklappen: dat was echt niet standaard positief.) Als je nu, met je huidige kennis, deze tekst gaat vergelijken met huidige maatstaven, waar ben je dan mee bezig? Je loopt dan het risico je eigen superioriteitsgevoel op het verhaal los te laten. Wat mij betreft plaats je het dan helemaal niet in de juiste context, maar trek je het verhaal juist uit zijn verband en tijd. Wil je het echt begrijpen, begin dan met begrijpen hoe er in de tijd van Stoker naar andere volkeren, vrouwen, lust tussen mannen (Dracula is er nogal happig op om Harker ‘tot zich te nemen’, zullen we maar zeggen) en andere thema’s werd gekeken. En als je dat in je achterhoofd hebt, zou je zelfs kunnen zeggen dat Dracula behoorlijk ver gaat voor een verhaal uit zijn tijd.

Een klassieker die je echt mag lezen
Ik zie vooral een oerdegelijk horrorverhaal over een vampier. En jawel, een verhaal dat ik in elk geval met heel veel plezier (en ontzag) heb gelezen. Dit is niet voor niets een klassieker en als je Dracula nog niet eerder hebt gelezen, dan is het zeer zeker de moeite waard om daar verandering in te brengen. Al was het maar om te kunnen smullen van al die bekende aspecten die wij nu als clichés zien, maar die in dit verhaal heel fris naar voren komen.

Powers of Darkness – De IJslandse vertaling van Dracula
In 1897 kwam Dracula uit, het bekende boek van Bram Stoker. Kort daarna, in de jaren 1900-1901, werd het verhaal als serie opgenomen in een IJslandse krant, maar daar was iets vreemds mee. De IJslandse ‘vertaling’ werd in augustus 1901 uitgegeven in boekvorm. Het zou vervolgens meer dan honderd jaar duren voordat iemand doorkreeg dat die vertaling helemaal geen gewone vertaling was, maar een herbewerking van Bram Stokers verhaal.

Hoe kwam er een IJslandse versie van Dracula – en waarom wist niemand dat?
Laten we even alles op een rijtje zetten.
• 1897 Dracula gepubliceerd
• 1899 Een Zweedse krant herbewerkt Dracula tot een serie
• 1900-1901 Makt Myrkranna (powers of darkness) als serie in de IJslandse krant uitgegeven
• 1901 IJslandse vertaling wordt uitgegeven in boekvorm
• 1986 Het voorwoord ‘van Bram Stoker’ wordt ontdekt bij de IJslandse vertaling en alleen dat voorwoord wordt vertaald naar het Engels
• 2014 Hans Corneel de Roos ontdekt dat de IJslandse vertaling geen vertaling is, maar een bewerking van het origineel
• 2017 Engelse vertaling van de IJslandse ‘vertaling’ wordt gepubliceerd onder de titel Powers of Darkness

We concentreren ons op de IJslandse versie, niet op de Zweedse, omdat die IJslandse versie eerder werd ontdekt. Pas tijdens het onderzoek naar de IJslandse ‘vertaling’ van Dracula, kwam men erachter dat er eerder al een bewerking in de Zweedse kranten was gepubliceerd.
Als je de tijdlijn hierboven bekijkt, dan zie je dat de IJslandse versie eigenlijk pas opviel doordat iemand het voorwoord van Bram Stoker daarbij ontdekte. Werd dat eigenlijk wel door Bram Stoker geschreven? Op die vraag is op dit moment nog geen eenduidig antwoord te geven. Maar als het voorwoord niet eens door Stoker werd geschreven en de tekst niet (helemaal) de zijne was, dan waren de Zweedse en IJslandse vertalingen van Stoker een vorm van plagiaat. Nu, meer dan honderd jaar later, is het lastig te achterhalen hoe het exact is gegaan. Momenteel wordt ook onderzocht hoe het met de Zweedse versie zat, die dus de IJslandse versie nog voor is gegaan. Komen daar antwoorden uit? Alleen de tijd zal het leren.

Wie is Hans Corneel de Roos?
Hans Corneel de Roos is een draculaliefhebber die graag het naadje van de kous wil weten. Hij wilde het originele ‘voorwoord’ van Bram Stoker vinden, om te controleren of de vertaling uit 1986 wel helemaal klopte. Zo begon voor hem een zoektocht naar de originele teksten van de IJslandse vertaling uit begin twintigste eeuw en zo ontdekte hij dat er helemaal geen sprake was van een (al dan niet ingekorte) vertaling, maar van een herbewerking. Hans besloot vervolgens om de IJslandse versie te vertalen naar het Engels en dankzij hem werd in 2017 Powers of Darkness gepubliceerd.

Powers of Darkness (IJslandse versie) naast het originele Dracula van Bram Stoker; foto © Ninja Paap-Luijten

Powers of Darkness – wat zijn de overeenkomsten en verschillen met Dracula?
De belangrijkste overeenkomst tussen Powers of Darkness en Dracula is natuurlijk dat het in beide boeken over Dracula gaat. Zonder op elk detail in te gaan, zijn er wel een paar hoogtepunten in de verschillen aan te geven: personages hebben in Powers of Darkness andere namen gekregen, de vertelvorm is veranderd (het is geen briefroman meer) en er zijn hele scènes weggehaald of juist toegevoegd.
Terwijl Harker (Jonathan in Dracula, Thomas in Powers of Darkness) in het origineel van Bram Stoker vrij snel doorheeft dat hij een gevangene is in het kasteel, doet de arme man er in de IJslandse bewerking veel langer over om die conclusie te trekken. Bovendien speelt verreweg het grootste deel van Powers of Darkness zich af in het kasteel, terwijl dat juist maar een klein deel van het verhaal in het origineel omvat. De IJslandse versie verzint bovendien een hoop erbij in Dracula’s kasteel; van een duivelse mis met mensenoffers tot de veel grotere rol van de vrouwelijke vampiers in het kasteel, Harker krijgt veel meer voor zijn kiezen dan in het origineel. Verder duikt er nog een doofstomme huishoudster op, heeft Dracula in Engeland een huis in Londen (dat is in de Bram Stoker-versie niet het geval) en komt er een detective langs die niet in het origineel zit. Het opvallende aan deze wijzigingen? Ze zijn terug te vinden in aantekeningen van Bram Stoker. Heeft de IJslandse versie misschien als bron een van de vroege manuscripten van Bram Stoker gebruikt?

Voor de lezer betekent het niet dat de IJslandse versie leuker of vlotter leest dan het origineel. De lange tijd die Harker in Dracula’s kasteel doorbrengt, was voor mij geen verbetering. Daar staat tegenover dat er wel enkele pittige scènes in voorkomen (de moord op een meisje, de opduikende bruid van Dracula en de verkenningstochten van Harker door het kasteel) die niet in Bram Stokers versie te vinden zijn. Persoonlijk dacht ik tijdens het lezen: als Bram Stoker dit eerst had bedacht en het er weer uit heeft gesmeten, dan geef ik hem gelijk.

De subtiliteit die toch echt wel in Dracula is terug te vinden, is in Powers of Darkness grotendeels overboord gegooid. Laat dat nou net zijn wat ik in de originele versie zo krachtig vond. Er speelt veel onderhuids. In Powers of Darkness is de boel veel meer uitgesproken. Daarnaast zijn er enkele aspecten verdwenen, zoals het feit dat Dracula in Bram Stokers versie ook van vorm kan veranderen. Ook de terugreis naar het thuisland van Dracula is verdwenen; in Powers of Darkness kan Dracula Londen nooit meer verlaten.

Ter vergelijking. In Dracula betrapt graaf Dracula zijn drie vampiervrouwen als ze Harker belagen. Datzelfde gebeurt in Powers of Darkness, met het verschil dat er in dat boek slechts één vampiervrouw rondloopt. Hieronder vind je twee citaten die in het verhaal op hetzelfde moment plaatsvinden.

“… How dare you touch him, any of you? How dare you cast eyes on him when I had forbidden it? Back, I tell you all! This man belongs to me! […] When I am done with him you shall kiss him at your will.”
— Dracula, Bram Stoker

“Get out of here! Your work is in vain – the time has not come yet. Wait a few more days. When I no longer need him, you may have him…”
— Powers of Darkness, Valdimar Ásmundsson

Stilistisch leest de IJslandse versie wellicht wat eenvoudiger dan de iets formeler opgestelde tekst van Bram Stoker. Daarbij is het wel handig om te bedenken dat je een vertaling van een vertaling aan het lezen bent. Over het algemeen gaat er bij zulke teksten altijd wel iets van de originele sfeer en toon verloren, hetzij opzettelijk, hetzij per ongeluk. De zorgvuldigheid en kundigheid van de Engelse vertaling van de IJslandse versie staat buiten kijf, er is bijzonder grondig gewerkt door De Roos en iedereen die hem heeft meegeholpen om Powers of Darkness naar het Engels te vertalen. Tegelijk is het goed om in het achterhoofd te houden dat deze vertaling uitkwam in 2017, terwijl de originele teksten meer dan honderd jaar ouder zijn.

Houd je van explicietere spanning, dan is Powers of Darkness waarschijnlijk jouw favoriete versie van Dracula’s verhaal. Ben je dol op een iets subtieler verhaal en geniet je van een minder voor de hand liggende vertelvorm, dan is Bram Stokers originele Dracula echt aan te raden.

Conclusie
Soms kan een enkele meme voor heel interessante ontdekkingen zorgen. Dat is hier ook zeker het geval. Dat er een totaal andere versie van Bram Stokers klassieke verhaal bestaat, maakt het al de moeite waard om die andere versie op te zoeken. Lees daarbij ook zeker het origineel. De sfeer en stijl van Bram Stoker wisten mij aangenaam te verrassen. Daar staat tegenover dat de IJslandse versie intrigerende scènes heeft die het origineel mist.

Zit er misschien ook nog een moraal in dit verhaal? Jawel: check altijd je bronnen! Als het meer dan honderd jaar duurt voordat iemand eens doorkrijgt dat een vertaling feitelijk een herbewerking is… dan hebben een hoop onderzoekers toch iets over het hoofd gezien, al die jaren.

Er ontbreken nog enkele antwoorden. Hoe zat het met het voorwoord van Bram Stoker? Is dat nou wel of niet door hem geschreven? Waar komen de veranderde elementen uit de bewerkingen vandaan – uit een vroeg manuscript van Stoker, of zijn ze er toch ‘gewoon’ bij verzonnen? Hoe groot is die kans, als je ziet dat de aantekeningen van Stokers eerdere versies wel degelijk dezelfde aspecten bevatten?

Vragen waar op dit moment geen antwoord op te geven is. Wat je wel kunt doen? Beide boeken lezen! Dat kan natuurlijk geen kwaad.

Bronnen:
* Facebook-pagina van Powers of Darkness
* Valdimar Ásmundsson (Wikipedia)
* Dracula’s lost Icelandic sister novel (Iceland Monitor)
* The Powers of Darkness: On Dracula’s sister version in Iceland (Iceland Monitor)
* On Dracula’s lost Icelandic sister text (Literary Hub)
* Power of Darkness (Vampire’s Vault)
* Website van Hans Corneel de Roos
* Thema’s in Dracula (Wikipedia)
* Interview Strigoi Rede Vampyrica, Spring 2021 (Vampire’s Vault)
* Mörkrets Makter’s Mini-Mysteries, Bulletin of Transilvania, University of Brasov – 2021 (Vampire’s Vault)
* IJslandse versie van Dracula (Wikipedia)

Aanvullende noot van de redactie: de Zweedse tekeningen verschenen in 2021 in een eigen boek waarbij fragmenten van de Zweedse tekst in vertaling zijn opgenomen. Houd voor meer ontwikkelingen de site van Hans de Roos in de gaten.