Door Sebastiaan Khouw

Het jaar is 1920 wanneer de Duitse film Das Cabinet des Dr. Caligari internationaal uitkomt in de bioscopen. Destijds werd deze film met veel lof door critici ontvangen en nu nog steeds bespreken recensenten en journalisten de impact van Das Cabinet. De film vertelt het verhaal van een gestoorde hypnotiseur die een somnambulist, een slaapwandelaar, gebruikt om moorden te plegen. Das Cabinet des Dr. Caligari wordt terecht gezien als een klassieker. Veel recensenten spreken over de invloed die deze Duitse film heeft gehad op meerdere filmgenres. Zo noemde filmrecensent Danny Peary Das Cabinet de eerste cultfilm en de voorloper op het arthouse-filmgenre.
De bekende (overleden) filmcriticus Roger Ebert vond dit de eerste echte horrorfilm. Maar hoe kan een Duitse stille film uit 1920 zoveel invloed hebben gehad op het begin van meerdere grote filmgenres? Dit heeft vooral te maken de kunstzinnige stijl die gebruikt is om Das Cabinet te maken. Die is namelijk in de stijl van het Duitse expressionisme. Dit was een van de eerste grote films die in deze kunststroming gemaakt werd.
Het expressionisme staat bekend als de (Europese) kunststroming waar de kunstenaar zijn – of haar – gevoelens en ervaringen uitdrukt door de werkelijkheid te vervormen. Het expressionisme zette zich af tegen het impressionisme, dat meer ging over het weergeven van de zintuiglijk ervaren werkelijkheid. In het expressionisme vervaagt de band met de werkelijkheid. In sommige gevallen vervalt deze connectie volledig. Bij Das Cabinet is er nog wel een verband met de werkelijkheid te zien, maar dit komt eerder door het verhaal dan door het uiterlijk van de film. De decors, kostuums en sets zijn vervreemd van de werkelijkheid. Ook het verhaal is fantastieker, maar hier kun je nog wel makkelijker relaties tot de werkelijkheid uithalen.

De kunstenaars en decorbouwers hebben een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de werkelijkheid en fantasie. De huizen zijn scheef en onpraktisch gebouwd. Dit zal voor veel hedendaagse filmkijkers onbegrijpelijk zijn. Als je het echter bekijkt in de context van de filmstroming, dan zul je begrijpen dat deze decors en sets zo zijn gebouwd om het expressieve van de film te ondersteunen. Het expressionisme kent namelijk geen wetten of regels. Bij het expressionisme gaat het om het overbrengen van de persoonlijke ervaring van de filmmaker of kunstenaar.
Dit is bij de Duitse film Das Cabinet overduidelijk ook het geval. Van het sterke gebruik van uitgerekte schaduwen tot ongelofelijk schrikwekkende decors. Het production design en het grafische uiterlijk van de film was in handen van Hermann Warm, Walter Reimann en Walter Röhrig. Deze drie mannen werkten samen bij het maken van droomachtige sets die de regels van de geometrie vervormden. Deze art directors en kunstenaars probeerden ook nog de innerlijke wereld van de personages weer te geven door het uiterlijk van de sets. Het design van Das Cabinet was zo succesvol dat de invloed hiervan terug te zien is in de klassieke monsterfilms van Universal Pictures uit de jaren 1930.

Mede dankzij het production design en het werk van de boven genoemde kunstenaars is het Duitse expressionisme zo’n groot succes geworden in de filmwereld. Het expressionisme is niet alleen terug te zien in de production design en het werk van de art directors, het kwam als stroming ook terug in muziek, architectuur, toneel en in de filmverhalen zelf. De Duits-Franse filmcriticus Lotte H. Eisner schreef in haar analyse van Das Cabinet des Dr. Caligari dat deze film gebruik maakte van een combinatie van freudiaanse en expressionistische overprikkelingen. Regisseur Robert Wiene speelt hiermee. Een groot thema in het verhaal is hoe het gedrag van iemand onbewust zijn echte bedoelingen laten zien. Kijk bijvoorbeeld naar het personage Dr. Caligari. Dit is iemand die zich schuilt houdt achter het persona van zijn handlanger. Door zijn verdachte gedrag geeft hij zichzelf echter weer als de “ware” schurk van het verhaal. Niet alleen door de expressieve aspecten en nieuwe genretoevoegingen kan Das Cabinet als (expressionistische) film invloedrijk genoemd worden, ook door de plottwist in het verhaal is de film legendarisch.
Volgens vele filmhistorici en filmjournalisten was dit de eerste grote plotwending in de filmgeschiedenis. Het verhaal had oorspronkelijk geen proloog of epiloog. Deze twee scènes zijn beide erg van belang geweest voor het uiteindelijke verhaal, maar volgens scenarioschrijver Hans Janowitz werden ze gedwongen om dit einde zo te schrijven. De film maakt gebruik van de narratieve raamvertellingstechniek. Hierbij vormt een eerste verhaal de omlijsting voor een aantal andere verhalen – ook wel binnenvertellingen genoemd. Een ander bekend voorbeeld hiervan is Bryan Singers The Usual Suspects.

Bij Das Cabinet des Dr. Caligari wordt het verhaal alleen vanuit het perspectief van het hoofdpersonage verteld. Het verhaal dat hij vertelt, heeft in het verleden plaatsgevonden. Dit verleden wordt narratief samengebonden met het heden door gebruik te maken van een inleiding en een slotrede. Dit kan gezien worden als een voorloper van de raamvertelling. Bij hedendaagse raamvertellingen (zoals The Usual Suspects) vertellen meerdere personages hun verhaal dat in het verleden heeft plaatsgevonden. Deze vertellingen worden samengevoegd door een verband te leggen tussen de verschillende flashbacks. Bij Das Cabinet des Dr. Caligari is er sprake van één grote flashback die bijna de gehele film doorspeelt.

Das Cabinet des Dr. Caligari kwam uit toen Duitse films makkelijker naar het buitenland verzonden konden worden. Eerst zaten hier restricties op als gevolg van de Eerste Wereldoorlog. Deze film kreeg de mogelijkheid om internationaal vertoond te worden. Hierdoor was het een financieel succes met lovende kritieken. Bijna 101 jaar nadat de film uitgekomen is, wordt Das Cabinet des Dr. Caligari nog steeds gezien als een van de meest revolutionaire films aller tijden. Dit komt mede door zijn expressieve thema’s, adembenemende decors en baanbrekende verhaallijn. Ik vind het zelf erg begrijpelijk dat er met veel eerbetoon over deze film wordt gesproken, want er was simpelweg nog nooit zo’n film als deze uitgebracht. Ondanks de invloed en revolutionaire toevoegingen aan de filmwereld, zal er waarschijnlijk nooit meer een film uitkomen als Das Cabinet des Dr. Caligari, waarschijnlijk door de combinatie van de tijdsperiode waar de film werd gemaakt en zijn unieke karakter.

Fantasize Service: koop Das Cabinet des Dr. Caligari op DVD/BluRay bij Amazon.nl