Door Sigrid Lensink-Damen

Klifi van Adriaan van Dis is een verhaal over een verscheurd Nederland in een toekomst waarin de klimaatcrisis de orde van de dag is. Het land wordt geregeerd door een president, die verdacht veel op de trumps, johnsons en baudets in de wereld lijkt, er is een “VaderlandseGarde” van nazistische proporties en als je toevallig op een terp woont, kan je huis zomaar worden geconfisqueerd door diezelfde garde. Het overkomt Jákob Hemmelbahn, vierentachtig jaar oud, net weduwnaar. Nadat een overstroming heeft plaatsgevonden en het leger en de vluchtelingen zijn tapijt bevuilen en zijn slaapkamers inpikken, bekijkt hij hen met stijgende verbazing. En woede. Waarom laten ze alles zo gelaten over zich heenkomen, vraagt hij zich af. Hij besluit hun verslagen en verhalen op te tekenen en te bundelen in een boek, dat de ultieme aanklacht tegen het Nederland van zijn tijd moet worden.

Somber en bitter
Over het vakmanschap van Van Dis hoeven we het hier niet te hebben, dat is evident. Zijn toon is luchtig, de boodschap is serieus. Jákob is een personage om van te houden en tegelijkertijd om je rot aan te ergeren, want ook hij is gelaten en kan tegen overstromingen, populistische presidenten en digitaal meelezende censors niet veel uithalen. Dus mijmert hij over zijn tijd met zijn vrouw Agnes, denkt hij aan zijn eigen vluchtelingenverleden en drinkt hij liters whisky met zijn buurman Kees en noemt dat vriendschap.

De indruk die het boek achterlaat is somber, bitter, en dat alles gevat in een suikerlaagje, zodat het beter te verteren is. In de humor en de verwijzingen naar de actualiteiten van 2020 en 2021 schuilt het gevaar dat dit verhaal eigenlijk al achterhaald is. Er is te weinig afstand tot de woelig stromende meningen en het getouwtrek om de waarheid. Het universele verhaal schuilt dan wel in Jákob en zijn kijk op zijn eigen vluchtelingenverleden, maar biedt ons niets nieuws, niets verheffends, geeft geen ander uitgangspunt. Van Dis is te veel Neerlands literator om af te wijken van de geaccepteerde literaire interpretatie van de wereld. En die is nog altijd calvinistisch. Het vingertje ontbreekt misschien, maar het sentiment liegt er niet om:
“Veel van zijn idealen waren boekenidealen. Hij had het leven meer gelezen dan geleefd. (…) En nu waren de jonge mensen steeds preutser geworden en vergeelden de losse zeden uit zijn studentenjaren in gedateerde romans en gedichten. Zijn generatie kreeg het verwijt bandeloos en egoïstisch te zijn geweest. Niet alleen in bed, maar in het hele leven, als reiziger, stroomvreter, vervuiler.”

Opgewekte bravoure
Hoe waar of waarachtig Van Dis ook schrijft, mijn inwendige Jákob stak bladzijde na bladzijde meer de kop op. Waar is het optimisme? Waar is de ondernemingsgeest en de bouwlust van de Nederlanders gebleven, waarmee we door de eeuwen heen het water hebben getrotseerd? Waar zijn de Grote Ideeën die de Deltawerken en de Afsluitdijk tot stand hebben gebracht? Hebben vier (of zijn het er inmiddels vijf? Zes?) kabinetten Rutte ons ook van die visies beroofd? Kan het niet een beetje meer zijn zoals in de ziltpunk, een subgenre van de sciencefiction, bedacht door Taïs Teng en Jaap Boekestein? Ziltpunk kenmerkt zich in grootse technologie en een avontuurlijke instelling; een soort VOC 2.0. In ziltpunk-verhalen is een ondergelopen Nederland een feit, maar niemand zit bij de pakken neer. Er spreekt zelfs hoop uit de verhalen.

Zo ook in Het spinkrabbenmeisje en de dijkenfluisteraar van diezelfde Teng en Boekestein. Toevallig speelt er ook een Jacob de hoofdrol in. Hij is jong en hoort de roep van de dijken. Ook in dit universum een Nederland dat door het water is verzwolgen, ook hier de gevolgen van de klimaatcrisis, alleen dan in de drieëntwintigste eeuw. Hier geen calvinisme. Integendeel zelfs. De zestienjarige Jacob staat op het punt zijn plek binnen zijn familie van dijkenfluisteraars in te nemen, vol hoop, vol jeugdige bravoure.
“Zevenduizend gasten en dat noemde Jacobs oom een informeel feestje. (…) Een vloot van statiepaviljoens was aan elkaar gekoppeld tot één imposant drijvend eiland. Het hing zo’n honderd meter boven de plek waar eens Londen gelegen had.”
Ook de dijken in dit verhaal zijn inventief:
“Een dijk in ruststand was absoluut indrukwekkend, maar ook redelijk saai: een massieve muur van geschakelde blazen, tot barstens toe volgezogen met water, in de bodem verankerd en voorzien van windmolens om energie op te wekken (…). Maar een actieve dijk, dat was een heel ander gezicht. (…) Een skelet van buigzame segmenten, tien, vijftien kilometer lang. In deze vorm waren de windmolens propellers die het immense lijf samen met de roeipoten voortstuwden.”

Het verhaal is geen roman en dat komt de uitwerking van de personages niet ten goede. Er zijn meer kanttekeningen te plaatsen over de diepgang van het verhaal, maar daar gaat het me hier niet om. Het gaat me om de slagkracht, het inventieve denken, het idee dat je na een ramp altijd wel weer nieuwe manieren vindt om door te gaan, om het leven opnieuw in te richten. En juist in tijden van diepe wanhoop zijn dit soort verhalen cruciaal, denk ik.

Uitdaging
Ziltpunk heeft overeenkomsten met Klifi van Van Dis: het uitgangspunt is dat Nederland vroeger of later door het water wordt opgeslokt en dat de Nederlanders moeten leren omgaan met de gevolgen. Beide hebben een luchtige toon en beide zijn in de kern serieus. Klifi is serieus over de directe gevolgen van de klimaatcrisis (klimaatvluchtelingen, bestuur van het land), ziltpunk kijkt verder, biedt oplossingen en durft met bravoure de toekomst te vormen. Beide kunnen van elkaar leren: Van Dis van het optimisme, Teng en Boekestein van het literaire.
Daarom daag ik de heren uit: steek de koppen eens bij elkaar en kom eens met een niet-dystopische literaire roman over een Nederland na de klimaatcrisis.