web analytics
donderdag, maart 28

‘Einde van de Mensheid’- Special: Verdieping ‘Vuurspuwende bergen’

Door Sigrid Lensink – Damen

I had a dream, which was not all a dream.
The bright sun was extinguish’d, and the stars
Did wander darkling in the eternal space,
Rayless, and pathless, and the icy earth
Swung blind and blackening in the moonless air;
Morn came and went—and came, and brought no day,
And men forgot their passions in the dread
Of this their desolation; and all hearts
Were chill’d into a selfish prayer for light…..

Darkness – Lord Byron (1816)

Na een vulkaanuitbarsting wordt alles anders. Niet alleen vallen er talloze slachtoffers, ook het klimaat en daarmee de samenleving worden verwoest. Van de drie grootste uitbarstingen allertijden is dat bekend: de Vesuvius, de Tambora en de Krakatau, maar ook minder bekende erupties kunnen verstrekkende gevolgen hebben. In één geval leidde dat zelfs tot het aannemen van het christelijke geloof.

De uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus in Italië spreekt nog altijd tot de verbeelding omdat er een vrij gedetailleerd verslag van bestaat. Plinius de Jongere verhaalt in zijn brieven aan de historicus Tacitus over zijn ervaringen en over de dood van zijn oom, Plinius de Oudere, die heldhaftig om het leven kwam nabij Stabiae, waar hij de bevolking probeerde te redden. Hij stikte in de as en hitte van de pyroclastische stroom, de gloedwolk, die het kustgebied rond Pompeï en Herculeum overrompelde. Nu nog getuigen de gipsen afdrukken van de slachtoffers in Pompeï van de ramp.

Enkele van de honderden slachtoffers van de Vesuvius

De uitbarsting van dit type wordt tegenwoordig wel een Plinische uitbarsting genoemd, vernoemd naar Plinius de Jongere. Het woord ‘vulkaan’ bestond vóór de uitbarsting van de Vesuvius nog niet, omdat men voor die tijd niet wist dat de Vesuvius een vuurspuwende berg was. Het woord ‘vulkaan’ komt van Vulcanus, de Romeinse god van het vuur en de (edel)smeden. Hij is gemodelleerd naar de Griekse god Hephaistos. Vulcanus woonde op Vulcano, een eiland bij Italië, waarop een vulkaan staat die ook Vulcano heet. Na de uitbarsting van de Vesuvius in 79 werden de vuurspuwende bergen vulkanen genoemd. “Vulcano Day!” roept de tiende Doctor (David Tennant) in de aflevering The Fires of Pompeii van Dr. Who. Daarin reizen hij en Donna Noble (Catherine Tate) naar 79 na Christus af om getuige te zijn van deze gebeurtenis. Een buitenaards ras, de Pyroviles, probeert de uitbarsting tegen te gaan om het menselijk ras te kunnen onderwerpen. Uiteraard redt de Doctor wederom de mensheid, jaagt de slechteriken weg en geeft ons onderweg nog een nieuw woord ook. Omdat de uitbarsting van de Vesuvius een “fixed point in space and time is”, zoals de Doctor uitlegt, móét hij plaatsvinden. Een typisch staaltje Engelse ironie is dat: om de mensheid te redden is er een vreselijke ramp nodig.

Hoewel de echte Vesuvius een krachtig statement van de goden (of de Doctor) was, valt hij in het niet bij enkele andere uitbarstingen in de wereldgeschiedenis: die van de Tambora in 1815 en die van de Krakatau in 1883. Ook de klimatologische en maatschappelijke gevolgen van de uitbarsting van de Vesuvius waren mild vergeleken met de twee andere. In 79 stierven er 25.000 mensen aan de directe gevolgen. Omdat keizer Titus geen hulp op gang bracht, werd Pompeï nooit herbouwd en raakte in de vergetelheid, totdat de Italiaanse archeoloog Giuseppe Fiorelli in 1860 op de stad stuitte en de uitgraving leidde. Hij was het die de slachtoffers in gips liet gieten. Dit bleek een geluk bij een ongeluk: onze kennis over het leven in de Romeinse tijd is hiermee flink uitgebreid.

Hoe anders verliepen de uitbarstingen van de Tambora en de Krakatau. De eruptie van de Tambora haalde een zeven op de vulkanische-explosiviteitsindex (VEI), die tot acht gaat. Een schaal hoger op de VEI betekent een uitbarsting van tien keer sterker. De Vesuvius scoorde een vijf op de schaal, de Tambora was dus honderd keer krachtiger.

De Tambora ligt op het eiland Soembawa in Indonesië. Hij was vóór de uitbarsting 4800 meter hoog en na de uitbarsting 2400 meter, wat een indicatie geeft van de kracht van de explosie. Op 10 april 1815 vervaagde hij de Tamborese cultuur samen met 7000 zielen. De restanten van de stad liggen net als Pompeï onder een dikke laag as. De uitbarsting reikte tot 43 km hoogte, doorboorde daarmee de ozonlaag en de stratosfeer en twee maanden later dwarrelde nog stof en as neer in Londen. Zeventig jaar later barstte de Krakatau, eveneens gelegen in Indonesië, tussen Java en Sumatra, ook met ongekende kracht uit. Hij haalde zes op de VEI en zorgde voor een tsunami met golven van wel 30 meter hoog, zo meldden soldaten die in de buurt gestationeerd waren. De deining werd tot in het Kanaal gevoeld. Het eiland waarop de Krakatau stond, verdween in zee en na de uitbarsting ontstond een nieuwe vulkaan die boven de zeespiegel uitstak: Anak Krakatau, het kind van Krakatau.

Anak Krakatau na zijn uitbarsting in december 2018

De directe verschijnselen na deze uitbarstingen zijn al onvoorstelbaar woest, maar de indirecte gevolgen bleken nog veel dramatischer te zijn. In 1815 verduisterde de aswolk de nabije regio zodanig dat er tijdens het ontbijt kaarsen aangestoken moesten worden. Dat klinkt misschien grappig en gezellig, maar dat was het niet. Het klimaat werd er wereldwijd door beïnvloed: baaien verdwenen, er waren aardverschuivingen, lawines, tsunami’s, hagelstenen, lavastromen en gloedwolken. Dieren vielen dood uit de lucht of spoelden dood aan op land, oogsten mislukten en er was hongersnood. In Wales en Ierland trokken mensen weg op zoek naar voedsel, in de Verenigde Staten begon de tocht naar het westen. Zelfs de zoute Zuiderzee vroor dicht. De zomer van 1816 kwam maar niet en dat jaar ging de geschiedenis in als ‘zomerloos’. Er wordt gezegd dat Napoleon de Slag bij Waterloo verloor vanwege de uitbarsting van de Tambora: het zou zo hard geregend hebben dat zijn artillerie vastliep in de modder. De as in de lucht kleurde de zonsondergangen rood, wat men perfect vond passen bij de tijd: een bloedrode zon voor het bloedvergieten van de Fransman. In 1883 werden deze rode luchten ook waargenomen. Op schilderijen zijn de bijzondere kleuren die de asdeeltjes in de lucht veroorzaakten nog te zien. Bijvoorbeeld op het schilderij Sunset over the ice on Chaumont Bay, Lake Ontario van de Amerikaanse landschapsschilder Frederic Edward Church (1826 – 1900) en op de schilderijen van William Ascroft (1832 – 1914). Volgens de astronoom Donald Olson zijn de kleuren van het schilderij De Schreeuw van Edvard Munch (1863 -1944) daar ook op geïnspireerd.

De vulkaanuitbarstingen leidden tot dood en verderf, tot plunderingen en golven paniek, de hieropvolgende ontwrichting van de maatschappij en de economie en waren brandstof voor de doemdenkers. Velen dachten dat de Apocalyps was gekomen, bekeerden zich of benamen zich het leven. De uitbarsting van de Eldjga op IJsland vormde zelfs de directe aanleiding voor de kerstening van het eiland. In de lente van 939 tot de herfst van 940 spuwde de Eldjga op IJsland zo veel lava uit dat je er heel Nederland met een halve meter dikke laag mee kon bedekken. Ook hier veroorzaakte de as in de lucht kou, mislukte oogsten en hongersnood. Zelfs het peil van de Nijl was ongekend laag door het natuurgeweld in IJsland. Destijds was het eiland bewoond door de heidense Vikingen en de christelijke Kelten. In de geschiedschrijving is precies bekend wanneer de IJslanders christelijk werden: in 1000 na Christus. Het werd op een vergadering besloten, maar niet zonder slag of stoot. Onderzoekers hebben ontdekt dat de eruptie de directe aanleiding was: in een dertiende-eeuws verslag over die vergadering staat dat er een man kwam binnenrennen die riep dat een lavastroom de christelijke dorpen dreigde te verwoesten, waarop de Vikingen zwichtten. Het was ze duidelijk dat de goden boos waren over het verloop van de vergadering.

 Eldgjá (IJsland), een vulkanische kloof

Maar niet alles was hel en verdoemenis. De klimatologische gevolgen van de uitbarstingen duurden een jaar tot anderhalf jaar en daarna daalde het stof (vrij letterlijk) neer. Dat mensen bij vulkanen gaan wonen, komt, zoals we allemaal weten, door de vruchtbare grond die na het afkoelen achterblijft. Wil je de mensheid uitroeien, dan moet je met een meteoriet aankomen of minimaal met een eruptie ter grootte van de Yellowstonecaldera, die 640.000 jaar geleden plaatsvond en een ijstijd veroorzaakte.

De in vergelijking daarmee bescheiden uitbarsting van de Tambora zorgde naast een zomerloos jaar voor diverse uitvindingen en ontdekkingen, onder meer het reddingsvest, de loopfiets en de pijnstiller kinine. In 1816 logeerde Mary Shelley met haar man bij Lord Byron in Zwitserland, waar ze zich verveelden door de koude zomer. Lord Byron stelde voor om een wedstrijdje ‘Wie kan het griezeligste verhaal schrijven’ te gaan houden. Hij produceerde zelf het gedicht Darkness en Mary Shelley? Zij schreef Frankenstein.

Wil je meer artikelen uit deze Special lezen? Klik hier voor het overzicht.

Bronnen:

Vulcano Live – overzicht van alle actieve vulkanen ter wereld

NOS – Krakatau was een kippenscheet vergeleken bij Tambora

Wikipedia – Uitbarsting van de Tambora (1815)

Wikipedia – Uitbarsting van de Vesuvius (79)

Wikipedia – Lijst van vulkaanuitbarstingen

Vulkanisme

Trouw – Hoe een vulkaanuitbarsting het christendom naar IJsland bracht

KNMI – Effect vulkaanuitbarstingen op de Lage Landen

Blauwe maan, vurig avondrood… – Trouw

Krakatoa sunsets – The public domain review

De vulkaan en de vooruitgang – Raymond van den Boogaard

Yellowstonecaldera – Wikipedia

© 2020-2024 Fantasize

You cannot copy content of this page