Door Isabelle Plomteux

In het alweer derde deel van dit uitgebreide interview met sciencefictionauteur Frank van Dongen bespreken we de buitenaardse levensvormen die in zijn vierdelige romanserie Ontdekking van de mens aan bod komen. Hoe verschillen zij van de mens? Ook overlopen we een aantal maatschappijmodellen die in de boeken aan bod komen en leg ik Frank van Dongen een achttal zinnen uit zijn romans voor. Lees ook het eerste en het tweede deel van dit interview.

Frank met een stapel van zijn boeken, eigen foto

Buitenaardse levensvormen, hun eigenschappen en hoe zij verschillen van de mens
In de serie komen verschillende buitenaardse levensvormen voor: de Alfabeschaving, de Feind, de Thoons & Thains, de Vetitianen, de Venarbionen.
Kun je de wezenlijke kenmerken en eigenschappen van ieder van deze levensvormen even toelichten? Hoe verschillen zij van de mens? Waarin verschillen ze niet?
De Alfabeschaving
Als er een universele schaal zou bestaan waarop je goedaardigheid en kwaadaardigheid zou kunnen meten, dan zou de Alfabeschaving vrijwel volledig in de richting van goedaardigheid doorslaan. Hun waarnemingen en bewustzijn komt sterk overeen met de oorspronkelijke werkelijkheid van het universum. Dit maakt Alfa’s tot extreem secure en betrouwbare waarnemers, wetenschappers en manipulators van de natuurlijke materie en krachtvelden. Alfa’s leven in groepen van tien die alles met elkaar delen, inclusief elkaars geheugen, bewustzijn en ‘ziel’, waardoor een gestorven individu steeds kan reïncarneren in zijn eigen groep – dit maakt Alfa’s, zolang een deel van hun groep blijft leven, a-sterfelijk.
Alfa’s staan via een biologische radioverbinding met elkaar in contact en kunnen elkaars gedachten, kennis en geheugen zonder verlies van informatie lezen. Ze kennen geen taal of informatietechnologie maar passen hun eigen brein aan om hun superieure technologie aan te sturen. Alfa’s hebben een netwerk van wormgaten aangelegd waardoor ze zonder noemenswaardig tijdverlies door de Melkweg kunnen reizen. Alfa’s leven in harmonie met de natuur en gebruiken alleen geweld ter zelfverdediging. Alfa’s experimenteren met de mens om zijn aard te doorgronden en gebruik te maken van onze onvoorspelbare creativiteit, met name om zich beter te kunnen wapenen tegen hun aartsvijanden, de Feind en de Venarbionen.

De Feind
De Feind is een egocentrisch, heerszuchtig, intellectueel en technologisch hoogbegaafd oorlogsvolk waarvan alleen de Feindmannen nog bestaan omdat ze na het verwerven van a-sterfelijkheid de Feindvrouwen in een oorlog tussen de seksen hebben uitgeroeid. Ze speuren het universum af op zoek naar bewoonde werelden om deze te veroveren en te plunderen. Andere intelligente levensvormen roeien ze uit of ‘verfeinden’ ze tot slaafsoldaten voor hun invasies. Feindmannen zijn extreem gevoelig voor hun eigen leed en genieten van het leed van anderen. Ze beschouwen zichzelf als de superieure levensvorm in het universum met het heilige recht om over alle andere levensvormen te heersen.

De Thoons & Thains
De voorouders van deze zespotige carnivoren behoorden ooit tot de stoottroepen van de Feind en zijn na een mislukte invasie achtergebleven op een planeet en een maan en hebben daar een eigen beschaving gesticht. De mannelijke Thains hebben in het verleden hun planeet vernietigd met hun obsessie voor eeuwige militaire en industriële groei. De veel grotere en sterkere vrouwelijke Thoons hebben net op tijd kunnen ingrijpen, hebben de industriesteden op de bewoonde maan van de vernietigde planeet begraven en dwingen de Thains sindsdien tot een vredelievend en duurzaam bestaan. De Thoons leven als de toppredatoren in de bossen van de maan en voeden de jonge Thoons en Thains op.

De Vetitianen
De Vetitianen zien eruit als reusachtige miljoenpoten en leven ondergronds in een elektromagnetische hel. Ze zijn technologisch en militair zeer geavanceerd maar hebben de stap naar interstellaire ruimtevaart nooit kunnen maken omdat hun zonnestelsel te ver verwijderd ligt van andere sterren. Ze willen niets liever dan ontsnappen aan hun geboortewereld om de bewoonde delen van het universum te kunnen verkennen, maar hebben daar de hulp van anderen voor nodig. De Alfabeschaving weigert die hulp te bieden.

De Venarbionen
De Venarbionen zijn de semi-biologische nazaten van de uitgestorven Ei-beschaving, die lang geleden een machineplaag hebben veroorzaakt die alleen door een tijdelijk monsterverbond tussen de Alfabeschaving en de Feind kon worden bestreden. Venarbionen zijn fysiek bijna onkwetsbaar en daarmee in de praktijk onsterfelijk. Ze zijn volstrekt ondoorgrondelijk en interactie of communicatie met Venarbionen is niet mogelijk. Hun lichaam bestaat uit andere bouwstenen dan alle andere bekende levensvormen. Ondanks hun geringe aantal zijn ze op het slagveld vrijwel onoverwinnelijk. Ze vermenigvuldigen zich niet en streven ernaar om al het intelligente bestaan (natuurlijk en AI) in het universum uit te roeien, omdat ze aan het einde der tijden als enigen willen oversteken naar een volgend universum. Geen enkele beschaving heeft zich ooit succesvol kunnen verdedigen tegen een Venarbion-invasie.

Kunnen wij ons als mens een adequaat beeld vormen van mogelijke buitenaardse levensvormen, of worden wij daarin gehinderd door ons mens-zijn?
Ik denk dat we ons een goed beeld kunnen vormen van op koolstof en water gebaseerde buitenaards levensvormen door te kijken naar alle verschillende levensvormen in alle verschillende biosferen in het heden en verleden op aarde. Leven dat is gebaseerd op andere bouwstenen (zoals de Venarbionen) kunnen we ons denk ik niet goed voorstellen.

Hoe kijkt de evolutiebiologie tegen de mogelijkheid van buitenaards leven aan?
Het kan haast niet anders dan dat er op ontelbare planeten en manen leven is ontstaan en nog steeds bestaat. Voor mij persoonlijk is de grote vraag die me bezighoud of buitenaards leven altijd gebaseerd zal zijn op een op DNA-lijkende genetische code (de erfelijke ‘taal van leven’ die iedere levensvorm op aarde in zich draagt en doet vermoeden dat alle aardse levensvormen afstammen van één gemeenschappelijke eerste bron van leven), of dat er ook heel andere erfelijke ‘talen van leven’ kunnen zijn en zo ja, hoe deze andere genetische codes dan werken, wat voor soort levensvormen ze voortbrengen en hoe hun biologie functioneert. Het ontstaan van intelligente beschavingen met geavanceerde technologie zal veel zeldzamer zijn. De evolutie op Aarde heeft er niet voor niets bijna vier miljard jaar over gedaan om zo’n soort beschaving voort te brengen.

Maatschappijmodellen
Al ligt de nadruk vooral op patriarchale maatschappijmodellen, ook de matriarchale maatschappij komt in de serie aan bod. Wat zijn voor jou de grootste verschillen tussen beide maatschappijmodellen?
Patriarchale samenlevingen zijn in de regel sterk hiërarchisch, religieus en/of ideologisch, zijn gericht op status, macht en bezit van de man en geven mannen het recht om vrouwen in meer of mindere mate te bezitten en/of te overheersen. Matriarchale samenlevingen zijn in de regel egalitair en sociaal, zijn gericht op samenwerking, verzorging en het algemeen belang en welzijn. Beslissingen worden in onderling overleg genomen met een neiging om meer waarde te hechten aan vrouwelijke wijsheid en redelijkheid dan aan mannelijke ambitie, eigenbelang en ego.

Een groot deel van de ellende en destructie in deze wereld wordt mijns inziens veroorzaakt door mannelijke dictators die door patriarchale culturen en wetten in het zadel worden geholpen. Als er al een boodschap in mijn boek zit, dan is het de boodschap dat de wereld er in alle aspecten beter uit zou zien als vrouwen overal geëmancipeerd zouden zijn en als gelijkwaardig en volwaardig zouden worden beschouwd en behandeld. De wereld zou beter, socialer en rechtvaardiger zijn als vrouwen aan de macht zouden zijn, in plaats van zoals het nu bijna overal is, namelijk dat mannen nog steeds (grotendeels of absoluut) ‘de baas’ zijn.

Hoe zou je de rol van de vrouw in de reeks omschrijven?
In de eerste helft van het verhaal, tot de ondergang van de menselijke beschaving door de Feind-invasie, hebben de meeste vrouwen een klassieke ondergeschikte rol omdat ze nog steeds in een patriarchale maatschappij leven. In zijn jonge jaren beschouwt hoofdpersoon Jack Newman aantrekkelijke vrouwen meer als te veroveren lustobjecten dan als volwaardige medemensen. Valerie Darwin is in het eerste deel een uitzondering op dit patroon, als wetenschappelijke wereldleider op haar vakgebied en later als president van de VS. In de tweede helft van het verhaal, na de Feind-invasie, ontstaan er verschillende soorten samenlevingen, van fundamenteel patriarchaal religieus waar vrouwen het bezit zijn van de priesters en militairen, tot matriarchale militaire staten met een vrouw als opperbevelhebber. Ook leert de hoofdpersoon een a-sterfelijke vrouw uit de oertijd kennen die, als zij niet was ontvoerd in het eerste duizendeilandenexperiment van de Alfabeschaving, een mondiale matriarchale beschaving had gesticht en de menselijke geschiedenis een totaal andere wending zou hebben gegeven.

Hoe verhoudt de posthumanistische menselijke maatschappij zich in de boeken tot de humanistische maatschappij?
Enkele landen en staten in de posthumanistische maatschappij zijn min of meer teruggekeerd naar zoals de ‘westerse wereld’ er nu en vermoedelijk de komende decennia uitziet (min of meer democratisch en patriarchaal, ergens tussen sociaal en kapitalistisch in, de meeste mensen sterk afhankelijk van en verslaafd aan online technologie). Europa is een voornamelijk door vrouwen geleid militair verbond van zeer tolerante landen geworden. Noord-Amerika is een extreem fundamentalistische religieuze terreurstaat geworden waar vrouwen het bezit zijn van de militairen en priesters, en waar men strikt offline leeft in agrarische of rondtrekkende gemeenschappen. Overbevolking en milieuvervuiling zijn minder een probleem: fossiele brandstoffen zijn uitgeput, industrie is minder vervuilend en de wereldbevolking wordt nooit meer zo groot als nu. Men leeft voornamelijk binnenshuis en online, zonder de natuur veel schade toe te brengen, of men leeft veel meer dan nu in harmonie met de natuur.

Kun je wat meer vertellen over de buitenaardse maatschappijmodellen die aan bod komen? (zonder al te veel spoilers natuurlijk)
Een aantal voorbeelden.
Egalitaire, pacifistische samenlevingen van kleine, hechte stammen die in harmonie leven met de natuur.
Een samenleving waar het mannelijke geslacht in verborgen steden leeft en zich bezighoud met het maken van ‘levenswerken’ op het vlak van filosofie, natuurbeschrijving, architectuur, geschiedschrijving, wetenschap en werktuigbouw; het vrouwelijke geslacht zwerft als jagers door de bovengrondse wildernis, zorgt voor de opvoeding van het nageslacht en ziet erop toe dat het mannelijke geslacht nooit meer kan terugkeren naar de expansieve, hiërarchische industriële beschaving die hun leefwereld lang geleden aan de rand van de afgrond bracht.
Een samenleving die uitsluitend bestaat uit invasielegers van gevechtsrobots en tot slaaf gemaakte krijgers van andere soorten, geleid door a-sterfelijke dictators die zich gedragen als kwaadaardige goden.
Een samenleving van onderling gedachten lezende tunnelgravers en machinebouwers met een in segmenten opgedeeld bewustzijn, dromend van en wachten op een toekomst waarin ze hun eenzame, oeroude geboortewereld kunnen verlaten om het universum te verkennen.
Een samenleving die geen samenleving is maar bestaat uit individuen die alles en iedereen haten behalve zichzelf, die zo ver mogelijk van elkaar verwijderd blijven om onderlinge oorlog te voorkomen en alleen in uiterste noodzaak onderling contact hebben.

Zinnen uit de romans
Ik schotel jou (en de lezers van dit interview) graag een aantal zinnen uit de boeken voor die me aan het denken zetten. Kun jij ze even toelichten?
‘Mensen zijn dualistische wezens: we kunnen onszelf het leven heel erg moeilijk maken.’
We ‘scheppen’ culturen, religies en samenlevingen met regels, wetten en waarheden die ons oorspronkelijk menszijn – onze natuur – ontkennen, veroordelen, vervloeken, verbieden en bestrijden. Zelfs ons uiterlijk is aan wetgeving onderhevig. Denk maar eens goed na over het feit dat naaktlopen in het openbaar strafbaar is, terwijl we allemaal naakt geboren zijn. Tot op het meest basale en onschuldige niveau, mogen we niet meer onszelf zijn.

‘Leven is een fundamenteel andere vorm van zijn dan de entropie waarnaar alles binnen het universum streeft.’
De richting van de tijd wordt bepaald door de wet van toename van entropie. Ieder levenloos systeem verkeert in een steeds grotere mate van chaos, ofwel het verliest van orde, structuur en informatie (zelfs kristallen eroderen of verdampen uiteindelijk). Alleen het leven gaat hier actief tegenin, door zijn ingebakken overerfbare bouwplan van zelfbehoud, zelfreparatie en zelfreproductie.

Volledige serie bij Iceberg Books, eigen foto

‘De aarde is bezig de mensheid van zich af te schudden’.
Door de ongeremde groei van de wereldbevolking en veestapel en de uitbreiding van het land dat wij bezetten met onze monoculturen, steden, infrastructuur en industrie en de vervuiling van de overgebleven natuurgebieden, ontzeggen we niet alleen onze medeaardbewoners het recht op leven, maar verstoren we ook het evenwicht van de essentiële aardse ecosystemen. Dit evenwicht houdt de elementen in bedwang en zorgt voor min of meer stabiele leefomstandigheden op aarde. Nu we dit evenwicht verstoren, zullen de elementen zich gaan roeren zoals ze deden tijdens de vijf grote massa-extincties. In de door onszelf veroorzaakte zesde massa-extinctie, zal de aarde het grote dierenleven van zich afschudden, inclusief de mens.
De door de mens veroorzaakte massa-extinctie begon al tienduizend jaar geleden en gaat in steeds hoger tempo door. De International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) schat in dat het uitsterven van soorten 1000 tot 10.000 keer sneller gaat dan onder natuurlijke omstandigheden.

‘Ik zie maar een uitweg: de planeet die we naar de vernieling hebben geholpen door onze vraatzucht en spilzucht, verlaten.’
Als de mensheid niet in staat is om het systeem van eeuwige groei tijdig om te buigen, en daar lijkt het toch echt op dat we dat inderdaad niet kunnen, dan is de enige manier om hiermee door te gaan zonder uit te sterven, het koloniseren van andere bewoonbare planeten.

Nemen wij mensen onze vraat- en spilzucht dan niet gewoon mee het heelal in? Moeten we niet eerst als mensheid veranderen? Als we één planeet in de vernieling kunnen helpen, wie zegt dat we dan ook niet een tweede of misschien zelfs een derde en een vierde zullen vernietigen?
Helemaal mee eens. We zouden als mensheid inderdaad fundamenteel moeten veranderen, voor onze eigen bestwil en al het andere leven in het universum.

En: is dat van de planeet af willen, andere werelden willen veroveren geen symptoom van wat er mis is gegaan met ons op deze planeet?
Ik denk dat er altijd ontdekkingsreizigers zijn geweest en zullen zijn die het onbekende willen verkennen. Dat is in mijn ogen juist een prachtige eigenschap van de mens. Het gaat, zoals je in je bewoording suggereert, pas mis als we andere landen, continenten en werelden niet alleen willen verkennen maar ook willen veroveren (de veroveraars zijn meestal andere mensen dan de eerste verkenners). Ja, die gewelddadige veroveringsdrang zie ik als een symptoom, en ook als een oorzaak, van wat er is misgegaan op onze planeet.

Is ruimtegebrek een reden om van de planeet te gaan? Of is het een drogreden, een rechtvaardiging voor onze veroveringsdrang?
Het ruimtegebrek is onze eigen schuld: dat hebben we zelf veroorzaakt met ons destructieve systeem van eeuwige groei. Ik zie het absoluut als een drogreden, als zelfbedrog, als een rechtvaardiging om al het leven en alle levensruimte te kunnen veroveren, bezetten en bezitten, omdat wij de apex van de evolutie of de schepping zouden zijn.

‘Er zijn geen fysieke en mentale grenzen behalve de grenzen die we onszelf aanpraten en opleggen.’
Ik kan me eerlijk gezegd niet meer herinneren welk personage ik dit heb laten uitspreken. Ik ben het er persoonlijk totaal mee oneens. Behalve de grenzen die we onszelf opleggen, zijn er nog vele grenzen die de fysieke werkelijkheid en onze eigen biologie ons opleggen.

‘Het doel van zelfbewust leven is om de eeuwigheid te bereiken. [….] Het vinden en verworden tot de sterkste vorm van bestaan. Het ontdekken van het ultieme menszijn. En zo het oneindige universum verkennen en veroveren, tot het eind der tijden.’
Een groot deel van zijn leven heeft de hoofdpersoon Jack dit als zijn persoonlijke levensmissie beschouwd. In het verkennen van het oneindige universum kan ik me persoonlijk wel vinden, het zou prachtig zijn als we dat ooit zouden kunnen. Het ultieme macho-streven van altijd de sterkste moeten zijn en te moeten veroveren en overheersen, is enerzijds een genetisch geprogrammeerde drift van veel mannetjesdieren en -mensen, en anderzijds een cultureel-religieus verzinsel. Iedere man met een vrije wil, een goed verstand en moreel geweten, zou zijn ‘natuurlijke’ heerszuchtige macho-ego moeten kunnen overwinnen of onderdrukken, en zijn door opvoeding/cultuur/religie opgedrongen mannelijke superioriteitcomplex moeten verwerpen.

‘De mens heeft de oorlog verklaard aan zijn eigen natuurlijke toestand.’
Ook hier is mijn reactie: we ‘scheppen’ culturen, religies en samenlevingen met regels, wetten en ‘waarheden’ die onze natuur ontkennen, veroordelen, verbieden en bestrijden.

‘De mensheid is goed in het creëren van een fictieve realiteit en wil daarvoor ook sterven.’ (geloof, vaderland, geld)
Dit is een van de ondoorgrondelijke eigenschappen van de mens die door de buitenaardse levensvormen in mijn boeken zo gevreesd wordt: een mens kan zich een fictief hoger doel of een fictief leven na de dood laten aanpraten waarvoor hij willens en wetens bereid is te sterven.

Het plot van de reeks en hoe de standalone Het bouwplan hierbij aansluit
Kun je het plot van de reeks toelichten? Hoe sluit Het bouwplan hierbij aan?
De hoofdpersoon Jack Newman en zijn identieke tweelingbroer Redmond Fogel spelen ieder hun eigen rol in de worsteling van de mensheid met haar ontsporende cultuur en technologie en haar onafwendbare verlies aan levenskracht, weerbaarheid en zingevende betekenis, en raken daarbij verstrikt in de strijd met en tussen verschillende buitenaardse levensvormen. Aan het einde van het verhaal krijgt Jack een zoon die de hoofdpersoon is van Het bouwplan.

Met deze korte samenvatting van het plot eindigt dit deel van het interview. Afsluiten doen we net als bij de serie die aan de oorsprong van mijn gesprek met Frank van Dongen ligt met een vierde deel. Daarin maken we kennis met hoofpersonage Jack Newman, hebben we het over het schrijf- en uitgeefproces van de serie en licht Frank van Dongen een aantal begrippen uit zijn boeken toe.