Door Sigrid Lensink-Damen
Lynesse Vierde Dochter, de jongste telg van een koninklijke familie op een verre planeet genaamd Sophos 4, wordt niet voor vol aangezien door haar familieleden en daar baalt ze van. Vooral omdat een demon het land teistert en de koningin, haar moeder, daar niets aan wil doen. Daarom gaat ze op weg naar de tovenaar, Nyrgoth Oudste, om hem te wekken en hem te vragen haar en haar volk te redden. Hij moet wel, want er is een oud verbond tussen haar familie en de tovenaar. Ze wekt hem, maar Nyr is alles behalve een tovenaar; hij is een antropoloog van de aarde en ontwaakt – dankzij zijn geavanceerde technologie – eeuwen later in een voor hem totaal onherkenbare cultuur. Toch gaan ze op weg om het op te nemen tegen de demon.
Dit is in een notendop het verhaal van Het ras van weleer van Adrian Tchaikovsky. Zelf zegt de auteur in een opdracht voorin het boek dat dit verhaal is geschreven ter nagedachtenis van Gene Wolfe, die onder andere Trip, Trap schreef, wat een inspiratiebron voor dit verhaal vormde. Na enig zoeken op internet vond ik dat het verhaal inderdaad de opbouw van Trip, Trap volgt, waarin er ook in een middeleeuws-aandoende fantasywereld een vijand is (een trol in dit geval) en waarin er ook een moderne onderzoeker meegaat op expeditie met de plaatselijke bevolking.
Associaties
Omdat ik Trip, Trap niet heb gelezen, heb ik zo mijn eigen associaties bij Het ras van weleer, want het eerste waaraan ik moest denken was De vertelling van Ursula Le Guin. Dit is eveneens een novelle die gaat over een antropologe die van aarde naar het verre Aka wordt gestuurd en daar in weerwil van de autoriteiten in contact komt met de restanten van de oorspronkelijke beschaving, cultuur en taal. Le Guins verhaal gaat over onderdrukking van de eigen cultuur ten gunste van de overheerser, in Het ras van weleer mijmert Nyrgoth Oudste over zijn voorbije leven en de voorbije eeuwen zonder contact met de thuiswereld. Geen onderdrukking, eerder eindeloze eenzaamheid. De sfeer die dat ademt, herken ik weer uit de Aardzee-trilogie van Le Guin.
Verloren in vertaling
De beschaving (ooit gekoloniseerd door het ras waar Nyrgoth vanaf stamt) heeft zich ontwikkeld naar een samenleving met een koningin als staatshoofd en strakke culturele scheidslijnen en bevat een eigen taal vol nuances, beleefheidsregisters en riten. Lynesse en Nyrgoth zijn het hele boek door verwikkeld in een dans van elkaar begrijpen en van elkaar vervreemden, bemoeilijkt door de taalbarrière. Tchaikovsky laat de vertaalslag mooi zien in een verhaal dat Nyrgoth vertelt in zijn koloniale jargon en dat Lynesse herkent als een van de oude legenden die haar zijn bijgebracht. In het boek zien we deze twee versies in twee kolommen naast elkaar staan. Het versterkt bij de lezer het begrip voor beide personages, maar laat ook zien hoe onoverkoombaar de kloof is om elkaar werkelijk te begrijpen. Lynesse heeft daar niet zoveel problemen mee, het is tenslotte haar wereld en haar cultuur, maar voor Nyrgoth wordt het verlangen naar het verleden, naar de voorouder van Lynesse die hij liefhad en op wie Lynesse als twee druppels water lijkt, onverdraagbaar. Hij lost het op met een halfbakken mentale blokkade die zijn technologisch geavanceerde pak nog weet op te wekken, maar veel helpt het niet.
Toch ontroeren de pogingen die Lynesse en Nyrgoth ondernemen om nader tot elkaar te komen.
Sciencefiction of fantasy
Het ras van weleer lijkt fantasy te zijn, want het verhaal begint met Lynesse, maar het is overduidelijk sciencefiction: er is een buitenaardse planeet, er is kolonisatie (geweest) en de overblijfselen van een technologisch vergevorderd ras zijn nog aanwezig in de samenleving die daar al was. Ook lijkt het alsof Lynesse de hoofdrol heeft, maar Nyrgoth ontpopt zich als de werkelijke protagonist van het verhaal.
Verwacht overigens geen spannende queeste en flitsende gevechten tegen de demon. Uiteindelijk vinden ze de demon waarmee ze de strijd moeten aangaan, al wordt het niet helemaal duidelijk of het iets gemuteerds is van Nyrgoths kolonialisatietijd of dat het een parasiet is van Sophos 4 zelf is of zelfs buitenwerelds is. Het is ook niet van belang, want het verhaal gaat helemaal niet over het bevechten van het kwaad. Het is geen queeste, het is een filosofische overpeinzing.
Conclusie
Het ras van weleer is hoogwaardige sciencefiction. Het is goed geschreven, bevat diepe thema’s en voert een spel met taal, dat prima tot zijn recht komt in de vertaling van Richard Heufkens. Een aanrader.